География жуда қадимги ва айни пайтда навқирон фан бўлиб, ҳисобни шу фан асосчиси Эратосфендан бошлайдиган бўлсак, вужудга келганига 24 аср бўлган. Шу давр давомида география фани такомиллашиб, ривожланиб, унда янги тармоқлар шаклланди. Азалдан – ўрта асрларда ҳам, темурийлар даврида ҳам, жадидлар даврида ҳам, ундан кейин ҳам бу фан мадрасаларда, мактабларда ўқитилиб келинди. Демак, бу фанга инсоният эҳтиёжи қадимдан мавжуд бўлган ва ҳозирда ҳам бу зарурият асло камайгани йўқ.  

Маълумки, ўрта таълим тизимида гидрометеорология, гидрология, геология, геодезия, картография, тупроқшунослик, агрометеорология, атроф муҳитни муҳофаза қилишга оид бошланғич умумий билимлар табиатшунослик ва география дарсларида ўқитилади. Демак, таълим тизимининг энг асосий 11 йиллик даврида география фани юқорида санаб ўтилган кўплаб соҳаларнинг ривожланиши учун дастлабки фундаментал ва амалий билимларни ўзлаштирган кадрларнинг янги авлодини тайёрлаб беради.

Республика таълим маркази “Миллий ўқув дастури” (7-11 синфлар кесимида) лойиҳасида ва “2021-2022 ўқув йили учун таянч ўқув режаси”да география фанига “Иқтисодий билим асослари” ва “Тадбиркорлик асослари” ўқув курсларини қўшиб, сунъий фан номини “География ва иқтисодиёт” деб атади. Аслида география ва иқтисодиёт фанлари бутунлай бошқа-бошқа ўқув блокларига тегишлидир.

География – табиий фан. У азалдан, умумтаълим мактаблари пайдо бўлибдики, ўқувчиларга табиий фанлар блок-модулидаги биология, физика, кимё фанлари қаторида ва уларнинг назариялари, қонуниятлари ва ютуқларидан фойдаланган ҳолда Ер юзининг табиати, аҳолиси ва табиий шароитига боғлиқ ҳолда табиатдан фойдаланишда ва хўжалик фаолиятида нималарга эътибор бериш кераклигини ўргатади.

“Иқтисодий билим асослари” ўқув курси, маълумки, мамлакатимиз мактабларда 1997 йилдан бошлаб “Давлат ва ҳуқуқ асослари”, “Маънавият асослари”, “Конституция оламига саёҳат” кабилар билан биргаликда ўқитила бошлади.

“Тадбиркорлик асослари” ўқув курси эса 2017 йилда, аниқроғи, 12 йиллик (9+3) таълимдан 11 йиллик таълимга ўтиш жараёнида умумтаълим мактаблари ўқув режасига киритилди.

Таъкидлаш лозимки, “Иқтисодий билим асослари” ва “Тадбиркорлик асослари” ўқув курслари – ижтимоий-иқтисодий фанлар блок-модулига тегишли бўлиб, “Тарих” фани, “Давлат ва ҳуқуқ асослари”, “Маънавият асослари” ўқув курсларига яқиндир.

“Иқтисодий билим асослари” ўқув курси илк бор ўқув режаларига киритилган вақтдан то 2017-2018 ўқув йилига қадар ижтимоий-гуманитар фанлар тарикибида бўлган. Шу давргача бўлган таянч ўқув режаларига илова қилинган тушунтириш хатларида “Иқтисодий билим асослари” ўқув курсига тегишли билимлар 1-4 синфларда она тили, математика, ўқиш ва технология, юқори синфлар (5-7 синфлар)да эса тарих, математика, ватан туйғуси (тарбия), география, технология фанлари мазмунига сингдирилган ҳолатда ўқитилиши белгиланган.

Энди эса уни тарих, ҳуқуқ ва тарбия фанларига эмас, балки, айнан география фани билан қўшиб ўқитиш таклиф этилаётганлиги илмий ва педагогика нуқтаи назаридан нотўғри ёндашувдир. Ахир педагогикадаги тарбия турлари орасида иқтисодий тарбия бор-ку! Иқтисодий билим асосларини мактабда ўқитишдан асосий мақсад – ўқувчиларга тежамкорликни ўргатиш, ўзларининг истеъмолчи сифатидаги ҳуқуқларини, келгусида иқтисодий масалаларда ўзларининг хуқуқи, давлат олдидаги бурчи ва мажбуриятларини ўргатиш, иқтисодий тарбия бериш эмасми? Шундай экан, нима учун у географияга қўшиб ўқитилиши керак?

Эътиборли жиҳати шундаки, ҳозирги кунда дунёдаги ривожланган ёки таълимда юқори натижаларга эришаётган, халқаро баҳолаш тадқиқотларида ижобий натижалар кўрсатаётган мамлакатларнинг биронтасида география ва иқтисодий билим асосларини биргаликда “география ва иқтисодиёт” деб ўқитиш тажрибаси мавжуд эмас!

“Иқтисодий билим асослари” ҳамда “Тадбиркорлик асослари” курсларига оид дарсликларни варақлаш орқали бу фикрга янада ишонч ҳосил қилиш мумкин. Мисол келтирайлик: “Истеъмолчиларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари”, “Талаб ва таклиф”, “Банк тизими”, “Тадбиркорлик фаолияти”, “Солиқ ва солиққа тортиш” ва бошқа мавзуларнинг қайси биридан географияни топиш мумкин? Лекин, уларда ҳуқуқ ва тарбия элементлари анчагина. Сабаби, солиқ тўлаш – мажбурият, тадбиркор бўлиш – ҳуқуқ. Бу сингари кўплаб мавзуларнинг асоси мамлакатимиз бош қомуси – Конституциямизда батафсил ёритилган.

“География ва иқтисодиёт” ўқув дастурида ҳам айнан юқоридаги сингари “Эҳтиёж ва ресурслар”, “Ишсизлик, унинг турлари ва оқибатлари”, “Айирбошлаш ва пул”, “Мулк ва унинг шакллари”, “Бозор”, “Нарх”, “Талаб ва унга таъсир этувчи омиллар”, “Таклиф ва унга таъсир этувчи омиллар”, “Товарнинг бозор нархи”, “Рақобат ва монополия”, “Бозор иқтисодиёти”, “Банк тизими”, “Истеъмолчиларнинг даромадлари”, “Жамғариш ва суғурта”, “Истеъмолчиларнинг ҳаражатлари”, “Инфляция ва унинг оқибатлари”, “Тадбиркорлик, унинг турлари ва шакллари”, “Корхона турлари”, “Корхона маблағлари ва харажатлари”, “Маҳсулот таннархи”, “Корхона даромади ва фойдаси”, “Менежмент ва маркетинг”, “Солиқлар ва уларнинг турлари”, “Даромад солиғи”, “Акциз ва қўшилган қиймат солиғи”, “Мол-мулк ва ер солиғи”, “Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар”, “Жаҳон иқтисодий инқирозлари” каби географияга умуман алоқадор бўлмаган, соф иқтисодий мазмунга эга бўлган, ҳеч қандай географик қонуниятлар учрамайдиган мавзу ва боблар мавжуд бўлиб, буни мантиқан нотўғри деб ҳисоблаймиз.

Сўнгги йилларда Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев томонидан табиий ва аниқ фанларни ривожлантиришга, уларнинг ўқув дастурлари ва ўқув режаларини халқаро андозаларга мослаштиришга ҳамда ўқитишни чуқурлаштиришга устувор аҳамият берилаётган бир пайтда, “Иқтисодий билим асослари” курсини табиий фанлар блок-модулига ўтказиш ва уни табиий фанлар билан бирлаштириш, назаримизда, тўғри эмас!      

Шу ўринда яна бир мулоҳаза. ЎзР Халқ таълими вазирлиги ва унинг ҳузуридаги  Республика таълим маркази томонидан 1-6 синф учун таклиф этилаётган ўқув курси – Science, яъни “Табиий фан” ўқув дастурида биология, география, физика, кимё фанлари интеграцион тарзда ўқитилиши белгиланган ва бу тўғри ёндашув ҳисобланади. Чунки, халқаро тажрибада бу ҳолат жуда кўп учрайди. Ривожланган мамлакатларнинг аксариятида эса, жумладан, Германия, Россия, Финландия, Корея Республикаси, Сингапур каби мамлакатларда бу ўқув курси яхши натижалар бермоқда. Ушбу тизимда ўқитилаётган ўқувчилар ҳатто халқаро баҳолаш дастурларида ҳам юқори натижаларни кўрсатмоқда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 8 декабрдаги 997-сонли “Халқ таълими тизимида таълим сифатини баҳолаш соҳасидаги халқаро тадқиқотларни ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори асосида PIRLS, TIMSS, PISA ва TALIS халқаро тадқиқотларини Ўзбекистонда жорий этилиши белгилаб қўйилган. Демак, география фани ва унинг таълимини янада такомилаштириш мамлакатимизнинг юқорида санаб ўтилган халқаро баҳолаш тадқиқотларида яхши натижаларга эришиши учун кўмаклашади.

Бироқ, таянч ўқув режадаги “Физика ва астрономия”, “Кимё”, “Биология” ва “География” фанлари ҳамда уларнинг интеграцион тарзда ўқитилиши режалаштирилган “Табиий фан” ўқув курси блок-модулининг номи бор-йўғи 0,5 соатдан 2 йил давомида ўқитилиши мўлжалланган “Иқтисодий билим асослари” ўқув курси ҳисобига “Табиий ва иқтисодий фанлар” блок-модули, деб номланишини ҳам ноўрин, деб ҳисоблаймиз.

Фикримизча:

- “Иқтисодий билим асослари” ўқув курсини “Давлат ва ҳуқуқ асослари” ўқув курсига сингдириб, “Ҳуқуқ ва иқтисодий билим асослари” шаклида номлаш;

- “Ижтимоий фанлар” блок-модулини “Иқтисодий билим асослари” ўқув курси сингдирилиши ҳисобига “Ижтимоий ва иқтисодий фанлар” блок-модули, деб номлаш;

- “Табиий ва иқтисодий фанлар” блок-модулини халқаро тажрибадан келиб чиққан ҳолда “Табиий фанлар” блок-модули, деб номлаш тўғри бўлади. Ушбу таклифни “Физика ва астрономия”, “Кимё” ва “Биология” фанлари вакиллари ҳам қўллаб-қувватлайди, деган умиддамиз.